Gaslighting nedir?

Adını 1938’de sahnelenen, Patrick Hamilton’a ait “Gas Light” adlı oyundan alan gaslighting kavramı son yıllarda çok kullanılan bir sözcük oldu. Oyun, 1944 yılında filme uyarlandı. Başrollerinde Charles Boyer, Ingrad Bergman, Angela Lansbury ve Joseph Cotten’ın oynadığı filmin yönetmenliğini George Cukor yaptı.

“Mariam-Webster online sözlüğünde gasligting kelimesini arayanların sayısı yüzde 1740 artınca sözcük sözlük tarafından yılın kelimesi olarak belirlendi.” (ref. Vikipedi)

Oyun ve film neden psikolojik bir kavrama adını verdi?

Filmde Paula isimli bir kadın Gregory’e aşık olur. Evlendikten sonra Paula’nın teyzesinin öldüğü evde yaşamaya başlarlar. Bir süre sonra evde garip olaylar olmaya başlar. Özellikle bir gaz lambası (gas light) Paula’nın aklını kaçırmasına neden olur. Gregory lambayı her gün biraz daha kısar. Paula bunu fark eder ve evin giderek daha karanlık olduğunu söyler. Gregory ise buna karşı çıkarak “Ev aynı derecede aydınlık, lamba da dünkü gibi yanıyor, sen farkında değilsin,” der. Amacı Paula’nın kendi söylediklerine inanarak aklından şüphe etmesidir. Ve bunun sonucunda Paula’yı akıl hastanesine yatırmak ister.

1969’da Lanset dergisi bu oyunun ve filmin konusunu yazınca, gaz lambasından esinlenilerek gaslighting kavramı oluşur.  

Gaslighting psikolojik bir manipülasyon yöntemidir. Kişilerin sürekli kendilerini sorgulamalarına neden olan bir taciz şeklidir. Kişiler bu sorgulamalar sonucunda kendilerini yetersiz ve değersiz hissederler. Sürekli yanlış yaptıklarını düşünür, kendilerinden şüphe ederler.

Gaslighting yapan insanlar kişilerin olumsuz yönlerini ortaya çıkarmak konusunda da ustadırlar. Yani sadece doğru olanı yanlış gibi göstermek değil, sorunlu olan yönleri veya bazı kişilik özelliklerini de aşırı derecede abartarak değersizlik hissini artırmak gaslighting yöntemlerinden biridir. Gaslighting’de kişiler hiç olmayan kişilik özellikleri olduğuna da inandırılabilirler.

Gaslighting kalabalık gruplarda da geçerli olabilen bir psikolojik taciz yöntemidir. Bu sorgulama ve irdeleme hali, kendinden şüphe etme durumu sadece kişiler üzerinde değil, gruplar hatta toplumlar üzerinde de gelişebilir. Liderler, yöneticiler, siyasetçiler grupları ve toplumları yalan söylemek ve manipüle etmek suretiyle kendilerinden şüphe etmeye sevk edebilirler. İnsanlar çelişki içinde kalarak kendilerini değersiz hisseder, her söylenene inanmaya başlar ve doğruyu, yanlışı ayırt edememe durumuna gelebilirler.

Gaslighting’den kurtulmanın yolu nedir?

Herkesin sizin için söylediklerine inanmayın. Eğer birisi sizi kendinizle ilgili sürekli şüpheye düşürüyorsa farklı çevrelerden insanların da sizinle ilgili görüşlerini alın. Öz-değerinizi ve öz-güveninizi artırmaya çalışın. Gerekiyorsa psikolojik yardım alın.

Gaslighting kavramı Türkçeleştirilmeye çalışılmış fakat bilim çevrelerinde, öne sürülen kavramlar konusunda mutabakat sağlanamamıştır. Türkçeleştirme çabaları sonucunda ortaya çıkan bu kavramları aşağıda sıralıyorum;

-         Karartma

-         Manipülatif davranma

-         Şüpheye düşürme

-         Kötü yöne odaklandırma

-         Subjektif odaklandırma

-         Koşullandırma yoluyla psikolojik taciz

Bana en uygun gelen ise yukarıdaki listede bulunmayan psikolojik manipülasyon kavramıdır. Fakat gaslighting kavramı o kadar bilinir ve tanınır oldu ki, bu yazıda geçen herhangi bir Türkçe kavramın onun yerine kullanılabilme ihtimalinin artık mümkün olmadığını düşünüyorum.

Sevgiyle ve sağlıkla kalın,

Şebnem Kartal

Uzman Psikolog – Yazar